Hoe zorg je goed voor je stem?

In een eerder blog vertelden we over hoe je stemschade voorkomt door het toepassen van de juiste zangtechniek. Maar naast verkeerd stemgebruik kun je ook stemschade oplopen door externe factoren. Welke dat zijn en hoe je problemen kunt voorkomen – kortom, hoe je goed voor je stem zorgt – lees je in dit artikel over stemhygiëne!

Gradaties
Slijmvlies
Voldoende drinken
Gastro-esofagaal reflux
Reinke’s oedeem
Stembandverlamming
Slaap en rust
Goed om te weten
‘Ik wil een doorleefde stem’
Tips voor goede stemhygiëne
Neem microfoonhygiëne serieus
Zie ook

De tekst van deze pagina is afkomstig van Alfons Verreijt, ontwikkelaar van de VocalFeedback-methode en auteur van het boek De Essentie van de Stem.

Gradaties

Zoals in een eerder blog verteld werd: stemschade is er in gradaties, variërend van een lichte zwelling of verdikking, een knobbel of poliep op je stembanden tot een gezwel of verlamming en alles wat daartussen zit. We kunnen onderscheid maken in twee soorten stemschade: schade door het zingen zelf (verkeerd stemgebruik) en schade door externe factoren. In de vorige aflevering hebben we uitgelegd dat te hoog volume bij zingen met compressie de meest voorkomende oorzaak is van stemschade door verkeerd stemgebruik. Vaak is stemschade het gevolg van een combinatie van factoren. Bijvoorbeeld de combinatie van verkeerd stemgebruik en een externe factor, zoals vermoeidheid. Je kunt ook stemschade oplopen als je wel de juiste stemtechniek gebruikt, maar de externe factoren niet goed in de hand hebt. Daarom is een goede stemhygiëne van levensbelang voor zangers.

Slijmvlies

De stembanden zijn bedekt met een laagje slijm, dat een beschermende werking heeft. Onder dat laagje slijm zit een dun laagje slijmvlies, van slechts enkele cellen dik. Wil je stemschade voorkomen, dan moet je zuinig zijn op je slijmvlies. Alles wat slecht is voor het slijmvlies in je keel, is slecht voor je stem. Bijvoorbeeld chemische prikkeling. Chemische prikkeling komt onder meer van tabaksrook, wierook, fijnstof (bijvoorbeeld als je dichtbij industrie of de snelweg woont) en de diverse andere vormen van luchtvervuiling. Maar ook iets ogenschijnlijk onschuldigs als pittig gekruid eten is een chemische prikkeling van het slijmvlies. Het hoeft niet zo te zijn dat je hierdoor meteen stemschade oploopt, maar doordat je slijmvlies geïrriteerd raakt, maakt het je stem wel kwetsbaarder. Ook dehydratie (onttrekken van vocht) maakt je stem kwetsbaarder. Nummer één op het gebied van dehydratie is alcohol. Maar, zeg je misschien, in een biertje zit zo veel water dat dit de alcohol toch wel compenseert? Nee helaas, zo werkt het niet. Om de hoeveelheid alcohol in een biertje te verwerken, is meer water nodig dan in een biertje zit. Dat geldt ook voor andere alcoholhoudende dranken en trouwens ook voor de schadelijke stoffen in koffie en thee. Nog een ander misverstand: melk is geen drinken, maar eten. Wil je vocht? Neem dan water.

Voldoende drinken

Dehydratie van het slijmvlies op je stembanden kan ook ontstaan doordat je te weinig drinkt. Goed om op te letten, zeker op warme dagen. Maar je hoeft ook niet meer te drinken dan nodig is (wat sommige mensen doen), want dat levert je niets op. Onnodig vaak moeten plassen is dan het gevolg. Aan de kleur van je urine kun je zien of je voldoende drinkt: die moet lichtgeel zijn. Blanke urine geeft aan dat je te veel drinkt, bij donkere urine drink je te weinig. “Je ziet nog wel eens mensen die de hele dag rondlopen met een plastic flesje water”, zegt zangcoach Alfons Verreijt. “Vaak drinken die mensen te veel. Maar er is nog een ander bezwaar: deze flesjes zijn bedoeld voor eenmalig gebruik. In veel plastic flesjes zit de chemische stof bisphenol-a. Dit is een synthetisch oestrogeen. Het heeft dus effect op je hormoonstelsel en wordt verdacht van kankerverwekkende eigenschappen. De EU heeft het gebruik ervan verboden voor babyflesjes. Als plastic warmer wordt, bijvoorbeeld in de zon of in de auto, komt die stof vrij uit het plastic en komt zo in het water terecht. Ik zou voor safe gaan en liever uit een glazen of roestvrijstalen flesje drinken.”

Gastro-esofagaal reflux

Ook slecht voor het slijmvlies van je stembanden is maagzuur. Door verschillende oorzaken kan er maagzuur vanuit de maag terugvloeien naar je slokdarm. Dit heet gastro-esofagaal reflux. Heb je regelmatig last van oprispingen met maagzuur (‘zuurbranden’), dan is het opletten geblazen met je stem. Heb je hier frequent last van, dan kan een bezoek aan je huisarts verstandig zijn. Maar maagzuur kan ook een ‘sluipmoordenaar’ zijn van je stem. Sommige mensen hebben tijdens het slapen last van reflux, zonder dat ze er op dat moment iets van merken. Maar intussen wordt het slijmvlies van hun stembanden aangetast. Ze krijgen stemproblemen zonder een merkbare oorzaak. Een aanwijzing dat je misschien last hebt van nachtelijke reflux, is een krakerige stem in de ochtend. Wat je dan eens zou kunnen proberen, is: na het avondeten niet meer eten, ’s avonds geen alcohol drinken en eventueel (indien mogelijk) het hoofdeinde van je bed iets omhoog zetten. Het is het proberen waard en het kan geen kwaad. Helpt dit, dan kan het een aanwijzing zijn dat je last hebt van nachtelijke reflux. Wellicht heb je aan deze maatregelen voldoende, maar je kunt ook een bezoek aan je huisarts overwegen. “Er zijn medicijnen voor, maar het is de vraag of die op termijn de juiste oplossing zijn”, zegt Alfons. “Je kunt afhankelijk worden van die medicijnen en als je stopt, kan het probleem nog erger terugkomen. Ik zie een betere oplossing in aanpassing van je levensstijl, met name voeding en drinkgewoonten, dus een goede stemhygiëne. Maar misschien is er lichamelijk meer aan de hand en kan aanvullend medisch onderzoek raadzaam zijn.” Het gevoel steeds een brok in je keel te hebben, kan ook een aanwijzing zijn voor (nachtelijke) reflux. Maar dit ‘brokgevoel’ kan ook andere oorzaken hebben. Heb je hier vaak of langdurig last van, overweeg dan een bezoek aan je huisarts.

Reinke’s oedeem

Dan zijn er ook stemziektes die stemschade kunnen veroorzaken. Bijvoorbeeld Reinke’s oedeem. Dit oedeem (vochtophoping) ontstaat aan de rand van de stemband. Deze ruimte is door professor Reinke in het verleden voor het eerst beschreven, vandaar de naam. Reinke’s oedeem is een afwijking als gevolg van langdurig roken in combinatie met veranderingen in de hormoonbalans als een vrouw in de overgang komt. Daarom hebben vooral vrouwen klachten, omdat de stem lager wordt. Door de toename van de massa op de stemband, wordt de stem flink lager. Reinke’s oedeem is alleen te voorkomen door niet te roken. Een operatie kan een oplossing bieden, maar het effect is alleen blijvend als degene ook daadwerkelijk stopt met roken. Zo niet, dan komt het probleem even hard terug. Om die reden zijn artsen vaak terughoudend met opereren. Toch zal in sommige gevallen een operatie echt nodig zijn, omdat het oedeem zo groot kan worden dat het de ademweg belemmert. Doordat het slijmvlies te lang en te veel geprikkeld is door tabaksrook, kan er ook sprake zijn van stembandkanker. Daarmee komen we bij andere ziektes die stemschade kunnen geven: stembandkanker en andere vormen van kanker in het keel- en slokdarmgebied. Wie met een dergelijke ziekte wordt geconfronteerd, heeft natuurlijk grotere zorgen dan alleen de stemschade. Roken is en blijft een grote risicofactor. Langdurige heesheid kan een aanwijzing zijn voor kanker, maar het kan ook een andere oorzaak hebben. Ga er in ieder geval mee naar je huisarts.

Stembandverlamming

Een andere ziekte die stemproblemen geeft, is stembandverlamming. Bij stembandverlamming bewegen één of beide stembanden niet. Hierdoor sluiten de stembanden bij stemgeving niet goed en verlies je veel lucht bij praten. Dit veroorzaakt heesheid, kortademigheid en soms duizeligheid door hyperventilatie. De meest voorkomende oorzaken van stembandverlamming zijn een virusinfectie, schildklieroperaties en kanker in de borstholte, strottenhoofd of keel. Afhankelijk van de oorzaak kan een behandeling worden ingezet, bijvoorbeeld logopedie gecombineerd met een operatie. Het niet goed sluiten van de stembanden (met heesheid als gevolg) hoeft niet altijd het gevolg te zijn van een ziekte. Soms lijkt het aangeboren of iets wat zich in de loop van de tijd heeft ontwikkeld. “In dat geval is hier door training iets aan te doen”, zegt Alfons. “Het actief sluiten van je stembanden is aan te leren. Dat is me al vaak gelukt bij leerlingen. Je kunt ook de hulp inroepen van een logopedist. Ik zou dan wel kiezen voor een logopedist die ervaring heeft met zangers.”

Slaap en rust

‘Last but not least’: wil je als zanger stemproblemen voorkomen, neem dan voldoende slaap en rust. Want vermoeidheid is een even grote vijand van je stem als de zaken die we hiervoor hebben genoemd. “Sterker nog, vermoeidheid is aartsvijand nummer één van elke zanger”, stelt Alfons. “Heb je een aantal optredens achter elkaar? Ga dan niet met de instrumentalisten door tot in de kleine uurtjes, maar ga op tijd naar bed. Misschien saai, maar van levensbelang voor je stem.”

Goed om te weten

‘Ik wil een doorleefde stem’

Het heeft wel iets; een doorleefde stem à la bijvoorbeeld Joe Cocker. Wil je zo’n stem, zijn drank, roken en drugs dan onvermijdelijke ingrediënten van je levensstijl? “Grote onzin”, zegt zangcoach Alfons Verreijt. “Voor wat betreft Joe Cocker is het helemaal niet gezegd dat hij zo’n stem heeft door zijn levensstijl. Misschien zelfs juist niet, anders had hij het zingen niet zo lang volgehouden. En stel dat je ervoor kiest om met levensstijl je stem doorleefd te maken: je weet dan helemaal niet wat het effect zal zijn op je stem. Misschien blijft je stem wel gewoon zoals hij is, maar krijg je wel gezondheidsklachten door de alcohol of sigaretten, of ben je zelfs al dood voordat je stem doorleefd is.” Een ‘doorleefde’ stem kun je ook creëren met behulp van zangtechniek, aldus Alfons. “Dat is moeilijk, maar wel mogelijk. Maar de vraag blijft: waarom wil je dat? Wil je als zanger op iemand lijken? Dus iemand anders zijn dan je als zanger in werkelijkheid bent, dus ver van jezelf af gaan staan? Aan de andere kant: iemand als Tom Waits heeft er ooit voor gekozen om zo ruig te klinken. Daar gebruikt hij veel effect voor op zijn stem. Op zijn eerste plaat klinkt hij nog zo clean als Frank Sinatra.” Het kan wel zijn dat je je stem wat te ‘braaf’ vindt en er graag een iets ruiger randje aan wil geven, bijvoorbeeld op bepaalde momenten. “Dat is met de juiste zangtechniek aan te leren”, aldus Alfons. “Waarbij je wel moet beseffen dat ‘ruig’ iets anders is dan ‘hard’. Sterker nog, als je ruig zingt, doe je dat met compressie en dan mag je volumeknop niet boven de 7. Anders veroorzaak je stemschade. Zing je met distortion, dan mag je volumeknop zelfs maar tot 5. Pijn of een kriebel in je keel is een aanwijzing dat je iets niet goed doet en dat je stemschade kunt oplopen.”

Tom Waits in 1973:

Tom Waits twee jaar later:

Tips voor goede stemhygiëne

Stoom is altijd goed, ook als je niet verkouden bent. Een douche of stoombad is altijd fijn voor je stem. Of je maakt een grote kom heet water, voeg daar eventueel wat kamille aan toe (of gewoon een zakje kamillethee), grote handdoek over je hoofd en stomen maar. Een (Turks) stoombad in de sauna is ook prima. Stomen bevochtigt je slijmvlies en bevordert de afvoer van overtollig slijm. Doe het echter niet vlak voor het zingen, want je stembanden kunnen kort na het stomen iets gezwollen zijn.
Vermijd scherpe snoepjes, ook al lijken ze een bevrijdend gevoel te geven. Het is namelijk chemische prikkeling en dat is schadelijk voor je slijmvlies.
Milde drop mag wel, bijvoorbeeld laurierdrop. En ook Isla Moos pastilles, gemaakt van IJslands mos. Ze zijn verzachtend en helpen bij kriebelhoest en kortdurende heesheid. Het belangrijkste effect van snoepjes en drop is dat als je er op zuigt, je eigen speekselproductie wordt gestimuleerd. Je zou dus ook op een steen kunnen sabbelen.
Honing is prima voor je stem. Bijvoorbeeld in de thee. Maar houd de temperatuur wel onder de 70 graden Celsius. In honing zit namelijk propolis, dat een geneeskrachtige werking zou hebben. Die werking wordt bij hoge temperatuur teniet gedaan.
Water met citroen werkt zuiverend en is goed voor je stem.
Drink voldoende water, maar niet meer dan nodig is.
Tabaksrook is slecht voor je stem. Vermijd ook de rook van de anderen. Volgens recent onderzoek is passief roken soms schadelijker dan zelf opsteken.
Alcohol dehydreert (onttrekt vocht aan) je slijmvlies en is daardoor slecht voor je stem.
Neem voldoende slaap en rust. Vermoeidheid is de grootste vijand van je stem.

Neem microfoonhygiëne serieus

Als er iets smerig is, dan is dat wel een veelgebruikte microfoon. Vooral het gaas (en ook een plofkap) is een bron van ziektekiemen en aanverwant. Zet het microfoongaas van je microfoon regelmatig in een sopje en schrik je wezenloos van het verkleurde sopwater. Dan weet je waar het voor doet. Zie ook ons artikel hierover.

Zie ook

» Perfect zingen of juist doorleefd? Een duivels dilemma
» Stemproblemen bij voice-overs – 5 tips van een professional
» Zingen met emotie: hoe doe je dat?
» Zoek je oerkreet (en houd je stem heel)
» Muziek-blessures – 8 manieren om ze te voorkomen
» Stemproblemen bij zangers – Hoe deze ontstaan
» Stembreuk: wel of geen probleem?
» Zingen met effecten: growlen, grunten, distortion, krijsen, kraken, ruisen…
» Microfoon schoonmaken – Waarom en hoe

» Microfoons en accessoires
» Zangboeken
» Vocal effects
» Speakers

Alfons Verreijt

Alfons Verreijt is zangcoach en ontwikkelaar van de VocalFeedback-methode. Hij studeerde zang aan de conservatoria van Rotterdam en Hilversum. Hij was ontevreden over de bestaande zangmethode die tijdens zijn opleiding werd gebruikt en startte in 1998 een zoektocht naar een betere methode. Die leek hij korte tijd gevonden te hebben in CVT, maar toen ook deze methode niet consequent en omslachtig bleek, besloot hij van de grond af opnieuw te beginnen. Tijdens de ontwikkeling van VocalFeedback stuitte hij op dr Baxter (Old Way New Way) en NLP. Daarmee realiseerde hij zich gaandeweg steeds meer dat ons brein in staat is om meer dan 90% van het zingen op de automatische piloot te leren doen. Door middel van het zogenaamde ‘ankeren’, een term uit de NLP, worden zangtechnische lagen aan elkaar gekoppeld in het onderbewustzijn. Dit levert onmiddellijk spectaculaire resultaten op. Tijdens meer dan 150 live-uitzendingen, waarin Alfons leerlingen coacht, zie je dat er meestal al na 5 à 10 minuten duurzame en hoorbare verbetering optreedt. Alfons was als coach werkzaam op vele muziekscholen, heeft zijn eigen lesstudio en ontwikkelt online zangcurssussen. Hij werkte voor verschillende tv-programma’s, waaronder X Factor en Popstars, als zangoach en talentscout.

Bestel ‘De Essentie van de Stem’

Het boek van Alfons Verreijt, De Essentie van de Stem, is voor 25 euro inclusief verzendkosten te koop bij Alfons en Peggy Verreijt. Stuur een e-mail naar pverreijtvalke@gmail.com. Je ontvangt dan de bestelgegevens, waarna het boek naar je wordt opgestuurd.

Op zoek naar een Vocal Feedback Methode-coach?

Neem contact op met Nandy Mannaert! Zij kan je vertellen waar in Nederland je een Alfons Verreijt Vocal Feedback Methode-coach kunt vinden.