Klassieke muziek met popmuziek combineren – Do’s en don’ts

Pachelbel en O Fortuna

Pachelbel’s Canon in D. is het meest gebruikte klassieke thema in de popmuziek. En het past er ook erg goed bij. Simpel gezegd gaat het om het improviseren op een basthema. Het is een stuk uit de barok en is gecomponeerd voor drie violen en een basinstrument. De bas herhaalt een thema van acht noten over twee maten (het ostinato). De eerste viool zet in na twee maten, de tweede na vier en derde na zes. De violen spelen alle drie dezelfde partij. Het is een topper op bruiloften en kan in een oneindig soort popbezettingen worden uitgevoerd. Erg populair is verder het gebruik van het bombastische O Fortuna, deel van de cantate Carmina Burana. Carmina Burana is een reeks middeleeuwse gedichten op muziek gezet door de Duitse componist Orff in de jaren dertig van de vorige eeuw. Het stuk opent en sluit met O Fortuna. Fortuna is de godin van het lot. De muziek heeft een dramatische opbouw. Het slagwerk gaat gestaag crescendo, vergezeld van strijkers en blazers die korte noten spelen. Het stuk, dat welgeteld twee en een halve minuut duurt, eindigt met een lange krachtige noot en eindigt abrupt. Ozzy Osbourne gebruikte O Fortuna bij het begin van live-concerten. Epica nam het live op met groot orkest voor het album The Classical Conspiracy. Hiphoppers en rappers zijn er gek mee en sampelen O Fortuna te pas en te onpas. Zo vaak zelfs dat de erven Orff het niet meer bij kunnen houden. In de jaren negentig verboden ze nog wel een danceversie van ‘het nummer’.

Maak je eigen symfonische compositie

Breng zelf een explosief mengsel van klassiek en pop tot stand. Je kunt het groots aanpakken en een stuk in de symfonische rocktraditie maken. Ingrediënten: een goed idee en virtuoze muzikanten. Misschien heb je nog een paar songs liggen die niet af zijn. Combineer ze en schrijf er lyrics bij op basis van een bijzondere ervaring of op basis van een geweldig boek dat je hebt gelezen. Bestudeer (op internet) de akkoordenprogressies zoals die in de symfonische rock worden gebruikt. Componeer een instrumentaal intro dat crescendo eindigt. Maak vier delen van elk ongeveer vijf minuten. Zorg ervoor dat het derde deel qua inhoud en structuur volledig tegengesteld is aan de andere drie. Laat toetsen en gitaren flink tegen elkaar opbieden. Het mag niet saai worden. Virtuositeit, tempo- en themawisselingen zijn belangrijk. Te veel herhalingen zijn dodelijk. Tegenstellingen zijn belangrijk om het muzikale verhaal interessant te maken. Zonder bitter geen zoet , zonder donker geen licht. Luister om een idee te krijgen, naar Close to the Edge van de Britse formatie Yes uit 1972. De compositie van ruim achttien en een halve minuut geldt als een van de stijliconen van de symfonische rock. Aan de compositie ligt het boek Siddharta van Herman Hesse ten grondslag. Het gaat over de spirituele reis van een jonge man in de tijd van Boeddha. Siddharta betekent: Hij wiens doel is bereikt. Als het doel was een symfonische rockcompositie schrijven, dan is Yes daar absoluut in geslaagd. Close to the Edge heeft de structuur van een klassieke symfonie en bestaat uit vier delen. In de delen een en twee wordt het verhaal neergezet, in deel drie vindt de ontwikkeling plaats. Dit deel contrasteert sterk met de andere delen. Het vierde deel is een soort samenvatting waar alles weer bij elkaar komt. Yes speelt aan het einde van het tweede deel een (pseudo) barokfiguur in C majeur, waarbij een pijporgel een getransformeerde versie van het Close to the Edge-thema laat horen. In deel drie speelt een kerkorgel tweemaal een tussenspel en sluit af met een fanfare. Het stuk heeft een groot aantal toonsoortwisselingen en diverse maatsoorten. Er is sprake van polyritmiek waarbij de elektrische sitar in twaalfachtstemaat speelt en bas en drums in viertweedemaat. Bepaalde tekstgedeelten worden herhaald, maar altijd met een inhoudelijke variatie. Gitarist Steve Howe speelt op Close to the Edge onder meer op een Coral elektrische sitar.

Interview met componist Gertjan Eldering

Aanvankelijk gaat hij er nog vanuit dat het stuk bestaat uit samples van de Vier jaargetijden van Vivaldi, maar het eindapplaus maakt toch écht duidelijk dat Epica het stuk Presto live speelt met een klassiek orkest van vlees en bloed. „Niet normaal, hoe strak dat orkest speelt’’, meent Eldering. ”De musici moeten een koptelefoon met clicktrack op hebben gehad.’’ Hij maakt een snelle berekening: 140 beats per minuut, continu en retestrak. En dat past helemaal bij de metalversie van Epica. Bij de uitvoering van een klassiek werk heeft een orkest nooit zó’n strakke beat. Overigens is het originele stuk met 170 beats per minuut, snéller dan de Epica-uitvoering. Een langzamer tempo is nodig om het stuk geschikt te maken voor het metal-idioom. Daarbij is de toonhoogte in G-mineur met een halve toon naar boven aangepast en spelen orkest en band in Gis mineur.” Volgens Eldering een handreiking naar de gitaristen van de band. Epica heeft gekozen voor het heftigste gedeelte uit de Vier jaargetijden. De band pakt het op bij ‘de hagelbui’ uit het zomerdeel. Het orkest speelt de originele score in driekwartsmaat en, zoals gezegd, in een lager tempo en in een hogere toonsoort. De band speelt daar overheen. Geen twijfel mogelijk, de hagel komt met bakken uit de lucht. Was deze muzikale hagelbui een echte atmosferische storing geweest, dan hadden heel wat concertbezoekers hun verzekering moeten aanspreken wegens deuken in hun auto. Als klassiek componist kan Eldering echter niet anders concluderen dan dat Vivaldi’s stuk, geketend aan het strakke metalregime, is ‘platgetrapt’. Hij zegt dat de noodzaak om het stuk op deze manier te integreren, volledig ontbreekt. Bij het gebruik van klassieke elementen in de pop gaat het om de meerwaarde. Wat voegt, zoals in dit geval, het klassieke deel toe? Eldering vindt het creatiever om korte citaten uit de klassieke muziek in een popsong toe te passen: ”Het kan heel adequaat zijn om als band daar je eigen stuk mee te maken.’’

Smartlap

Aan citaten geen gebrek als het om Pachelbel’s Canon in D gaat. In deel I van deze tweedelige serie kwam het stuk al uitgebreid aan bod. Nu eens kijken wat Aerosmith met dit meest geciteerde juweeltje uit de klassieke muziek heeft gedaan in het lied Crying. Eldering windt er geen doekjes om: ”Ze hebben er een smartlap van gemaakt.’’ De oorspronkelijke zeer langzame driekwartsmaat is omgezet naar een zesachtstemaat om het ‘meedeingehalte’ te verhogen. ”Als je goed luistert, is het eigenlijk André Hazes.’’ De beginregel van de tekst die de band op het arrangement heeft gemaakt, zegt genoeg: ‘There was a time, when I was so broken hearted.’ Verder is het een kwestie van het basisakkoordenschema (door Aerosmith zelfs nog iets vereenvoudigd) op gitaar als arpeggio’s (gebroken akkoorden) te herhalen. Pachelbel’s Canon in D is als een perpetuum mobile. In de oorspronkelijke versie is er sprake van een basso ostinato; een continu herhalende baslijn waarbij akkoorden worden gespeeld. Drie violen spelen daarbij in canon dezelfde melodielijnen ná elkaar. Deze kenmerkende opzet: de herhalende bas en akkoordenpatronen, zijn zeer geschikt voor popmuziek. Er zijn dan ook talloze bewerkingen van dit specifieke akkoordenschema voor de meest uiteenlopende bezettingen.

Van de hardrockballad naar de hiphop. Mike Skinner van The Streets ging voor Same Old Thing te leen bij componist Bartok en zijn Concerto for Orchestra uit 1943. Het concerto is geladen met een grimmige sfeer die alles heeft te maken met de Tweede Wereldoorlog en de persoonlijke omstandigheden van de componist, die gevlucht voor de nazi’s, berooid in de Verenigde Staten was aangekomen. En laat Skinner nu juist drie essentiële noten uit het veertig minuten durende stuk hebben gehaald. Drie noten die zeer sfeerbepalend werken, ook in zijn eigen song. Het gaat om D, Es en A. Het dissonante interval (drie hele toonsafstanden) tussen Es en A, is bijzonder. Dit interval, de tritonus, heeft wat Eldering noemt een gloomy (onbestemde) sfeer. Kortom, een citaat waarover is nagedacht en waarschijnlijk heeft de hiphop-componist het concerto van Bartok niet eerst beluisterd en heeft hij gewoon een sample van de bewuste noten gedownload. Maar wel met een creatief oor. Volgens Eldering is dit een goed voorbeeld van smaakvol gebruik van een klassieke sample. ”Deze keuze drukt iets uit en geeft de eigen compositie meerwaarde. Al heeft het met klassieke muziek natuurlijk niets meer te maken.’’

Toonladderfiguren

‘It’s very hard to explain’, zegt de Zweedse gitarist Yngwie Malmsteen om de complexiteit van zijn instrumentale Arpeggios from Hell uit te leggen. Het heeft allemaal te maken met ‘A lot of different modes and octaves’, aldus de vingervlugge gitarist over de klassieke loopjes die hij even later uit zijn stratocaster jaagt. De Nijmeegse componist is er snel uit. Malmsteen doet het allemaal wat gewichter voorkomen dan het is. ”Best knap hoor. Alleen zijn het geen arpeggio’s, maar toonladderfiguren. Hij speelt ze in Es majeur en F mineur.’’ Het bijzondere is vooral de snelheid waarmee hij speelt. Malmsteen grijpt daarmee terug op de componist Paganini, door wie hij in zijn jeugd is beïnvloed. Eldering: ”Paganini en ook Liszt vertegenwoordigen in de muziekgeschiedenis de hoogromantiek waarbij het accent lag op individuele expressie en virtuositeit.‘’ Virtuoos was ook de in 2005 overleden toetsenist en arrangeur Rick van der Linden. Van der Linden, op het conservatorium cum laude afgestudeerd voor van alles en nog wat, maakte in 1969 zijn debuut met de band Ekseption en de hit The Fifth met daarin citaten van de Vijfde symfonie van Beethoven als in- en outro. In het middenstuk van The Fifth speelt hij op piano een flard van het eerste deel van de Mondscheinsonate, óók van Beethoven. Tussendoor is er een rhythm & bluesriff in een voor popmuziek ongebruikelijke vijfkwartsmaat. Daarna spelen de blazers, begeleid door de repeterende akkoorden C mineur/Bes/As/G een jazzy interpretatie van het motief van ‘de Vijfde’. Het nummer was in zijn tijd vernieuwend en bracht de band tot ver over de landgrenzen. Eldering vindt dat de blazers ‘puntiger’ hadden gekund. Het ‘tèttèttèttètèèeè’ komt hem nogal plat over.

Platte strijkers

En die platheid is het grote gevaar bij het overbrengen van klassiek naar de pop. De componist merkt het op bij de voorbeelden van Epica, Aerosmith en Ekseption en hij haalt zelf nog een voorbeeld aan: Sting met Russians. Sting citeert in de compositie uit de Lieutenant Kye Suite van Prokofjev, maar haalt daarvoor strijkers uit een synthesizer. ”Platte jaren tachtig strijkers’’, zegt Eldering die eraan toevoegt dat de technische mogelijkheden tegenwoordig veel groter zijn. Punt blijft dat strijkers uit computer en synthesizer ‘plat’ klinken. ”Ze missen het natuurlijke karakter dat elke échte strijker produceert op zijn instrument. Bij een gestreken toon is elke aanzet anders. Verder dragen allerlei elementen bij aan het karakter van het verloop van elke individuele toon: denk aan de mate van vibrato, het gebruik van de strijkstok en dynamische verschillen.’’ Bij computergecomponeerde en -uitgevoerde muziek zijn achteraf verschillende bewerkingen nodig om de instrumenten natuurlijk te laten klinken. Om die bewerkingen toe te passen, moet de maker dus precies weten hoe ze klinken en op welk moment ze dat doen. Een hele kluif voor wie zelf klassieke partijen wil componeren en inspelen. Het gebruik van kant-en-klare samples, die gemakkelijk via internet zijn te downloaden, is een stuk eenvoudiger.