De theremin: wat kun je ermee?

In de serie over instrumenten ditmaal een instrument dat wat minder gangbaar is, maar zeker niet minder interessant. De theremin (meestal gewoon uitgesproken als ’teremin’) is een van de oudste elektronische instrumenten. Bijzonder aan de theremin is de wijze waarop je hem speelt: het is misschien wel het enige instrument dat je niet aanraakt tijdens het spelen.

Foto’s: Gerard Burgers

• Afstand houden
• Léon Theremin
• In pop en rock
• In de klank
• Moeilijkste instrument
• Zuivere toonsprongen
• Glissando’s
• Theremin in een band
• Geen one-trick pony
• Goed om te weten
•     Hoe werkt een theremin?
•     Beroemde thereminspelers
•     Bob Moog en de theremin
• Zie ook

Afstand houden

Bij wild met hun gitaar zwaaiende gitaristen weet iedere medemuzikant wel dat het verstandig is om afstand te houden. Maar dat je als voorbijganger ook van de theremin minstens anderhalve meter afstand moet houden, zal veel minder bekend zijn. Waarom die afstand? Omdat toevallige passanten die te dicht langs de theremin lopen, zorgen voor een onbedoelde toonsprong van het instrument. Dat gebeurt ook als je het statief of de kabel aanraakt. Er kan zelfs een toonsprong ontstaan als de geluidstechnicus het metalen oppervlak van het Front Of House mengpaneel aanraakt, waarop de theremin is aangesloten (met een DI-aansluiting wordt dit probleem voorkomen). Dit alles heeft te maken met de manier waarop de theremin werkt (zie ook de uitleg over de werking van de theremin, onderaan dit artikel). In de theremin wordt elektronisch een geluid opgewekt. Dit geluid heeft een synthesizer-achtig karakter, dat enigszins doet denken aan een viool of een zingende zaag. De theremin heeft twee antennes. Links een gebogen antenne, rechts een rechte antenne die rechtop staat. Hoe dichter je met je hand bij de linker (gebogen) antenne komt, des te lager het volume van de theremin. Hoe dichter je met je hand bij de rechter (rechtopstaande) antenne komt, des te hoger het geluid. Zo kun je een melodie spelen met de theremin. Het principe is dat massa die in de buurt van de theremin komt, het volume en de toonhoogte beïnvloedt. Die massa kan een mens zijn, maar ook apparatuur. Daarom moet iedereen op minstens anderhalve meter van de theremin staan, anders krijgt de thereminspeler het heel moeilijk. Door de manier waarop je de theremin speelt, lijkt het alsof de thereminspeler bezwerende gebaren maakt, wat het spelen van een theremin tot een bijzonder schouwspel maakt. “Het is visueel een fantastisch instrument”, zegt Wilco Botermans, bekend Nederlands thereminspeler. “Het is alsof je geluid staat te toveren. Ik geef wel eens optredens op basisscholen en die kinderen geloven hun oren niet. “Het leuke van de theremin is dat hij heel betaalbaar is. Vanaf zo’n 400 euro heb je al een echte theremin. Ze worden onder meer geleverd door de bekende synthesizerfabrikant Moog, die ze ook als bouwpakket in het assortiment heeft.

Léon Theremin

De theremin is in 1920 uitgevonden door de Russische wetenschapper Lev Sergeivich Termen, die in het Westen bekend is als Léon Theremin. Hij zag al snel de mogelijkheden van zijn uitvinding als muziekinstrument. Enkele jaren later emigreerde Léon Theremin naar de Verenigde Staten, waar hij in 1928 patent verkreeg voor de theremin (en daarvoor al in Duitsland). “De theremin vond aanvankelijk vooral zijn weg bij klassieke musici. Daardoor heeft het instrument zich altijd vooral in de klassieke hoek bewogen en is er veel klassiek repertoire op gespeeld”, zegt Wilco. “Dat is op zich leuk, maar je kunt er veel meer mee. “Door de geheimzinnige sfeer die je met een theremin kunt oproepen, wordt hij nog wel eens in filmmuziek gebruikt. Bijvoorbeeld in de filmklassiekers Spellbound en The Day the Earth Stood Still. Recentere voorbeelden zijn Monster House, Ed Wood en The Machinist. De theremin wordt ook gebruikt voor het thema van de tv-serie Midsomer Murders.

In pop en rock

Ook in de pop en rock werd en wordt de theremin ook gebruikt. “Bij mijn weten is dat voor het eerst gedaan door de band Captain Beefheart & His Magic Band, in de jaren zestig”, zegt Wilco. “Op hun elpee Safe As Milk uit 1967 staan twee nummers waarin theremin wordt gebruikt. Dat zijn Electricity en Autumn’s Child.” Het verhaal gaat dat The Beach Boys de eerste waren die de theremin gebruikten en wel in het nummer Good Vibrations. “Dat is een mythe”, weet Wilco. “Het was aanvankelijk wel de bedoeling om theremin te gebruiken in dit nummer, maar ze konden niemand vinden die de bedoelde thereminpartij kon spelen. Toen heeft Paul Tanner een variant op de theremin ontwikkeld, die wordt bespeeld met een ribbon controller. Dat is een strip waarop je met je vinger heen en weer schuift. Dat speelt gemakkelijker dan een theremin. Dit instrument is later op de markt gekomen onder de naam Tannerin. “Gitarist Jimmy Page van Led Zeppelin speelde live nog wel eens op een theremin, maar dan door zijn gitaar rond de theremin te bewegen. Een recent voorbeeld van een liedje met theremin is ‘Wat is mijn hart’ van Marco Borsato. “Daar zit officieel een theremin in”, aldus Wilco. De Nederlandse zangeres en songwriter Fay Lovsky speelt ook theremin.

In de klank

Wat maakt voor Wilco de theremin zo’n aansprekend instrument? “Dat heeft een voorgeschiedenis”, legt hij uit. “Tijdens mijn studie creatieve therapie muziek begin jaren negentig kwam ik in aanraking met de Atari computer en de Roland JV-30 synthesizer. Daardoor ontdekte ik dat ik met elektronische middelen muziek kon creëren. Ik besloot om iets te gaan doen met computers en muziek, en maakte de switch naar de studie muziektechnologie in Hilversum, waar ik in 2000 afstudeerde. Mijn studiegenoten waren voornamelijk toetsenisten, die op toetsinstrumenten veel vaardiger waren dan ik. Omdat ik meer mijn eigen weg wilde gaan, ben ik op zoek gegaan naar een alternatieve controller. Via internet ben ik uiteindelijk gestuit op de theremin.” In 1997 kocht Wilco zijn eerste theremin, een bouwpakket. “Op mijn kamertje in Amersfoort heb ik hem in elkaar gezet en kon bijna niet wachten tot de lak droog was. Toen ik hem voor het eerst speelde, schrok ik zo van het geluid, dat ik hem meteen heb uitgezet. Ik had daarvoor nog nooit een theremin in het echt gezien en gehoord. Uiteraard heb ik hem daarna weer aangezet en stapje voor stapje ben ik me het instrument eigen gaan maken.” Wilco was ontzettend blij met de aanschaf, want hij vindt het een fantastisch instrument. “De theremin heeft mij als muzikant tot wasdom gebracht. Als ik theremin speel, zit ik helemaal in de klank. Lichaam en geest zijn één met de muziek. Het is wonderlijk hoe je verweven kunt raken met dat theremingeluid. “Tijdens zijn studie en een keer daarna heeft Wilco drie maanden les gehad in Moskou van ’s werelds beroemdse thereminspeler, de Russische Lydia Kavina. “De eerste stageperiode die ik bij haar had, hebben we ons bijna een maand lang alleen maar beziggehouden met het stuk Air van Johann Sebastian Bach. Ik heb daar ontzettend veel van geleerd: hoe bouw je een toon op, hoe maak je een vibrato enzovoorts.”

Door het bewegen van de vingers kan de thereminspeler een vibrato maken:

Moeilijkste instrument

Tot op zeker niveau kan iedereen wel theremin spelen. Je kan de theremin namelijk gebruiken voor bepaalde effecten, die het op het podium heel goed doen. Mits je dat gedoseerd toepast. Maar dan is de theremin meer een gimmick en daar doe je het instrument geen recht mee, vindt Wilco. “De theremin is in de jaren dertig in de markt gezet met de slogan ‘if you can whistle a tune, you can play the theremin’. Dit is tot op zekere hoogte waar. Ik heb mensen voor het eerst op een theremin af zien stappen, die er bijna meteen iets herkenbaars op konden spelen. Met een beetje oefening lijkt het dan al gauw heel aardig. Voor veel toepassingen is dit ook genoeg. Aan de andere kant geldt dat de theremin het moeilijkste instrument is dat er bestaat. Echte beheersing kost jaren. De theremin verdient net zoveel aandacht om goed te worden gespeeld als elk ander muziekinstrument.”

Zuivere toonsprongen

Wat maakt het goed theremin spelen zo moeilijk? “Het moeilijke aan de theremin is, dat je heel snel vals speelt”, legt Wilco uit. “De afstand tussen je vingers en de theremin luistert heel nauw. Iets dergelijks geldt ook voor een viool of een cello, maar een violist kan zijn vinger op de hals laten rusten. Daarmee heb je een soort referentiepunt, een anker. Bij de theremin heb je dat niet. Je hand zweeft ergens in de lucht, je hebt geen enkele referentie. En toch moet je ervoor zorgen dat je toonsprongen zo zuiver mogelijk zijn.” Bovendien heeft een minimale beweging met je vingers al effect op de toonhoogte. “Alleen al je ademhaling kan toonvariatie veroorzaken. Dus het is ook heel moeilijk om een eenmaal gespeelde toon goed vast te houden. Het pakken van meteen de juiste toon geeft wel een kick. Het is alsof je overeind komt in de branding. “Met de ogen dicht spelen, is bij de theremin onmogelijk. “Je moet voortdurend kijken naar de relatie tussen je handen en de antennes, met name de antenne van de toonhoogte”, zegt Wilco. “Bovendien moet je je lichaam heel stabiel houden, want door iets te wiebelen verandert de toonhoogte al. Met je ogen open sta je stabieler. Als thereminspeler moet je alle toevalligheden die je minder stabiel kunnen maken, zien te voorkomen. Er zit namelijk helemaal niets tussen jou en het geluid, alleen maar lucht. Een wiebelig podium is al een groot probleem. Dat geldt ook voor een podium waar het publiek heel dicht op staat.”

Met zijn linkerhand controleert de thereminspeler het volume. Door volumedips te maken, maskeert hij (desgewenst) de onvermijdelijke glissando’s die tussen de notensprongen zitten:

Glissando’s

Een theremin leent er zich bij uitstek voor om fraaie glissando’s te maken: het glijden van de ene toon naar een andere toon. Maar dat kan juist ook weer een handicap zijn, aldus Wilco. “Als je een melodie speelt, wil je meestal niet voortdurend glissando’s horen. Er is een methode om die glissando’s te voorkomen. Dat doe je door op het moment dat je van de ene toon naar de andere toon gaat, een volumedip te maken. Dat kan door je linkerhand even weg te trekken van de volume-antenne. Het volume hoeft niet helemaal terug naar nul, een volumedip is al voldoende om een glissando te maskeren. Zo kun je ook grote toonsprongen maken.” Voor een optreden of opname moet een thereminspeler zijn instrument eerst stemmen. Dat is een andere manier van stemmen dan het op spanning brengen van een snaar op een gitaar of viool. “Het stemmen van een theremin is eigenlijk het instellen van de afstand voor een bepaald toonbereik”, legt Wilco uit. “Hoe ver wil je met je hand van de antenne weg voor je laagste toon? Dat toonbereik wordt beïnvloed door meerdere factoren, daarom moet je steeds per situatie stemmen. Die factoren zijn bijvoorbeeld apparatuur op het podium, temperatuur en luchtvochtigheid. Met name die laatste twee kunnen tijdens een optreden veranderen. Dat betekent dat je tussendoor ook moet stemmen.”

Theremin in een band

Stel, je wil theremin spelen in je band. Daar kun je je als band op z’n minst mee onderscheiden, zeker ook omdat de theremin visueel een bijzonder instrument is. Waar moet je dan aan denken?”Als je een melodie wilt spelen, is het een absolute voorwaarde dat je jezelf heel goed kunt horen”, adviseert Wilco. “Want theremin spelen moet je helemaal op je oren doen. Zorg dus dat je een eigen monitor hebt, waarop je het theremingeluid goed kunt horen. Met in-ear monitoring heb ik persoonlijk geen ervaring, maar het lijkt mij een prima hulpmiddel.” Andere adviezen. “Zet de theremin ruim op tijd aan, want hij heeft tijd nodig om zich te stabiliseren in de ruimte. Uiteraard wil je voorkomen dat er onbedoeld geluid uitkomt als je niet speelt. Dat doe je door zo lang even de audiokabel over de volume-antenne te leggen. Dan komt de theremin vanzelf op mute. Uiteraard van tevoren stemmen en dat nog een keer doen als alle apparatuur en lampen aan gaan. “Doorgaans staat een theremin op een standaard. Kun je hem ook op een stapel synthesizers leggen? “In principe kan dat. Maar zorg wel dat het publiek je goed kan zien als je speelt, anders is het visuele effect weg. Zorg ook dat de ruimte om de antennes vrij is. Staand spelen heeft mijn persoonlijke voorkeur. Ook om die reden zou ik hem liever midden op het podium zetten dan bovenop de synthesizers. En met het oog op de afstand: zorg dat je medemuzikanten dit weten en dus ook beseffen dat een thereminspeler net zoveel ruimte nodig heeft als de drummer.” Dan nog een tip. “Wil je zuiver leren spelen op de theremin? Ga dan op zangles. Met zingen gebruik je dezelfde hersendelen om je toon en expressie te vinden als voor de theremin.”

Geen one-trick pony

Dan nog een kanttekening van Wilco. “Een theremin op het podium is natuurlijk geweldig. De gimmick werkt meteen, dus succes gegarandeerd. Maar zou je na één week viool of gitaar spelen daarmee serieus op het podium gaan staan? Door de theremin alleen als gimmick te gebruiken, komt dit mooie instrument nooit af van het imago dat het een one-trick pony is: goed voor een effectje, maar niet geschikt voor echte melodieën.” Wilco vervolgt. “Een veel gehoorde tip in thereminland is: als het beter kinkt met een ander instrument, gebruik dat dan. Dat is ook een beetje de scheuring in de thereminwereld en die is ook in elke thereminspeler aanwezig. Met de theremin kun je dingen doen die je met geen enkel ander instrument kan doen. Maar we willen hem ook beheersen als elk ander instrument. Ook Bach spelen. Of die gave melodie die voor fluit of viool is geschreven. Ondanks de veel te grote sprongen erin, die zo makkelijk klinken op viool, maar waarvoor een thereminspeler een hele stap moet zetten. Pas de theremin dus toe waar hij echt iets bijdraagt.”

Zie ook

» Theremins
» Analoge synthesizers
» Alle synthesizers

» Synthesizer: geschiedenis, soorten & tips
» Wat zijn romplers en samplers?
» Wat zijn virtueel-analoge en hybride synthesizers?
» Leer zelf klanken maken met FM-synthese
» Wat is FM-synthese?
» De analoge synthesizer revival
» Dagboek van een synth-geek: bezoek aan Moog USA!
» Wat is het verschil tussen een keyboard en een synthesizer?
» Nader belicht: de Yamaha Reface-serie
» Roger Linn-clinic: passie voor muziek

De Minimoog: wat is de magie? Microfoons: afstand en het proximity-effect – Zo zit dat Dagboek van een synth-geek: bezoek aan Moog USA! Low volume cymbals – Wat kun je er (niet) mee? Wind controller: een synthesizer voor blazers Maak kennis met de kazoo!