Gehoorschade voorkomen? Neem de gevaren serieus!

Wat is gehoorschade precies en op welke manieren kun je er last van hebben? Hoe loop je als muzikant gehoorschade op? En hoe gemakkelijk gaat dat? En, belangrijker, hoe kun je het voorkomen of beperken? Lees verder!

Vrijwel alle muzikanten, beroeps en amateur, bouwen in de loop der jaren blijvende gehoorschade op. Tel daar nog eens bij op dat met het vorderen van je leeftijd je gehoor per definitie terugloopt: gecombineerd met de gehoorschade kan dat vervelende gevolgen hebben. Die gehoorschade kan diverse vormen aannemen, waarvan het horen van een continue fluittoon (tinnitus) misschien wel één van de vervelendste is.

We praten met Erik Kempka (foto links), pionier en deskundige op het gebied van gehoorbescherming en in-ear monitoring. Erik is eigenaar van het bedrijf InEar Systems en heeft een aanzienlijk aantal bekende Nederlandse acts als klant. Daarnaast uiteraard ook geluidstechnici en andere mensen die beroepsmatig met muziek bezig zijn. Eriks interesse voor gehoorbescherming en in-ear monitoring stamt al van enkele decennia terug, in de tijd dat hij gitarist was bij Never Mind.

Gehoorschade

Hoe loop je gehoorschade op? Daarover bestaan verschillende misvattingen, vooral bij muzikanten, weet Erik. “Ik hoor muzikanten wel eens zeggen: ik ben doof geworden omdat de band zo hard speelt. Dat kan waar zijn. Maar als je maar één keer per week een paar uur met een band speelt en het is nog redelijk binnen de perken, hoeft dat geen (ernstige) blijvende gehoorschade te veroorzaken. Zeker als je oren tussendoor voldoende ‘geluidsrust’ krijgen.” Erik legt uit hoe dat zit. “Het al dan niet ontstaan van gehoorschade hangt samen met de totale geluidsbelasting die je krijgt per etmaal. Natuurlijk kan geluid zo hard zijn dat een eenmalige korte belasting al blijvende gehoorschade oplevert. Hoor je één keer 140 dB (decibel, eenheid om geluidsniveau uit te drukken), bijvoorbeeld door een rotje dat naast je oor ontploft, dan heb je blijvende schade. Maar voor lagere geluidsniveaus geldt dat het een soort optelsom is, voor een heel etmaal. Die optelsom geldt voor alle geluid, dus niet alleen muziek.” Zo kun je per etmaal maximaal acht uur lang geluid van 80 dB verdragen. Ga je in dat etmaal over die acht uur, dan treedt blijvende gehoorschade op. En 80 dB is helemaal niet zo heel hard, want het is het geluidsniveau van een rumoerig kantoor. De decibelschaal is logaritmisch (wiskundige term). Dat betekent dat geluid van 83 dB twee keer zo hard is als geluid van 80 dB. En dat kun je maar vier uur per etmaal verdragen zonder schade. En geluid van 86 dB (twee keer zo hard als 83 dB) maar twee uur. Uiteraard kun je ook de andere kant op redeneren. Geluid van 60 dB (bijvoorbeeld een normale conversatie) kun je meer dan 24 uur per etmaal verdragen. En aangezien er maar 24 uur in een etmaal zit, kun je dat dus eindeloos verdragen zonder blijvende gehoorschade. “Maar kom je bij de geluidsniveaus van tegen de 80 dB en hoger, dan kom je in het risicogebied”, aldus Erik. “Want dat zijn geluidsniveaus die je minder dan 24 uur per etmaal kunt verdragen. Bovendien moet je ze per etmaal bij elkaar optellen.”

Voldoende rust

Bij veel bands gaat het op het podium en in de repetitieruimte al gauw tot 100 dB. Een paar uur spelen op dat niveau (zonder gehoorbescherming) levert dus per definitie blijvende gehoorschade op. Dat is iedere keer een beetje. Maar na jaren of decennia lang muziek maken ga je dat op een bepaald moment zeker merken. Repeteer je zachter, bijvoorbeeld op 85 tot 90 dB, dan is er niet of nauwelijks kans op blijvende gehoorschade, mits je niet te lang repeteert. Belast je je oren met geluid van rond de 80 dB of meer? Zorg dan dat je oren tussendoor voldoende rust krijgen. Maar dat is erg lastig in de huidige samenleving, weet Erik. “Ik doe wel eens geluidsmetingen hier in het dorp, om zo een beeld te krijgen van het omgevingsgeluid. In twintig jaar is het niveau van het omgevingsgeluid gestegen van 60 dB naar 70 dB. Dat is nogal wat. Blijkbaar zijn er steeds meer geluidsbronnen en gaan ze ook harder. Ook bands gaan steeds harder spelen en in de discotheek gaat het ook steeds harder. Kortom, het wordt steeds moeilijker om je oren rust te geven. Ikzelf ben me daar heel bewust van. Als ik naar de plaatselijke kroeg ga, doe ik meestal oordoppen in.”

Haarcellen

Het menselijk gehoor (oren, gehoorgangen, zenuwen en bijbehorende hersenfuncties) is een ingewikkeld fenomeen. “De wetenschap snapt nu voor ongeveer 25 procent hoe alles rond het gehoor werkt”, schetst Erik. “Dit in tegenstelling tot het zicht, dat we voor 80 procent in kaart hebben. Er worden nog steeds nieuwe ontdekkingen gedaan op het gebied van gehoor. Zo weten we nog helemaal niet zo lang dat de hypofose (midden in de hersenen) ervoor zorgt dat we al onze lichaamsgeluiden niet horen. Denk aan het geruis van het bloed door je aderen en het kloppen van je hart.” Laten we eens inzoomen op de oren. In je oren zitten zogeheten haarcellen die de geluiden als het ware registreren. Ieder oor heeft circa 3.500 inwendige haarcellen, waarmee je alle tonen hoort En circa 15.000 uitwendige haarcellen, die de accenten versterken. Overigens betekent ‘uitwendig’ niet dat ze aan de buitenkant van je oor zitten, ze zitten gewoon in je oor. Het versterken van die accenten is belangrijk: dankzij de 15.000 uitwendige haarcellen hoor je het verschil tussen een z en een s, het verschil tussen een p en een t, het verschil tussen een fluit en een viool, enzovoorts. “De kans op schade aan de inwendige haarcellen is minimaal. Alleen bij heel hard geluid treedt daar schade op”, zegt Erik. “Je uitwendige haarcellen zijn veel gevoeliger. Heb je schade aan je uitwendige haarcellen, dan hoor je de tonen nog wel, maar je hoort de accenten niet of slechter. Je kunt de ‘scherpe randen’ van de geluidsgolven niet meer goed onderscheiden, zodat geluiden op elkaar gaan lijken. Zo gaat bijvoorbeeld een viool (scherpe zaagtandgolf) lijken op een fluit (vloeiende sinus). Een viool klinkt dan als een ‘rare fluit’. En het wordt moeilijker om mensen te verstaan, zeker in een rumoerige omgeving.”

Lawaaidoof

Mensen die lawaaidoof zijn geworden (bijvoorbeeld door hun werk), hebben schade aan de uitwendige haarcellen. Er zijn veel muzikanten en geluidstechnici die in meer of mindere mate lawaaidoof zijn. Overigens speelt erfelijkheid enigszins mee: de één is door erfelijke aanleg gevoeliger voor lawaaidoofheid dan de ander. Daarnaast is er de ouderdomsdoofheid, legt Erik uit. “Vanaf je dertigste levensjaar gaat je gehoordrempel iedere tien jaar met ongeveer 10 dB achteruit. Geluid moet dus steeds harder zijn om het te kunnen horen. Heb je geen gehoorschade, maar alleen een voortschrijdende ouderdomsdoofheid, da ga je dat doorgaans rond je zestigste merken.” Maar met gehoorschade wordt het anders. “Stel, je hebt in je jonge jaren gehoorschade opgelopen, waardoor je een bepaald frequentiegebied slechter bent gaan horen. Vanaf je dertigste ontwikkelt de ouderdomsdoofheid zich. Dat ‘slechte’ frequentiegebied zakt parallel aan de niet-beschadigde frequentiegebieden. Met als gevolg dat je dat op je vijftigste al gaat merken en op je zestigste lawaaidoof bent.”

Gehoortest

Misschien heb je je oren al eens laten testen bij de audicien. En bleek daaruit dat het minder erg was dan je wellicht had vermoed. Misschien een dipje in een bepaald frequentiegebied, maar ook dat viel mee. “De standaard gehoortest bij de audicien is doorgaans te grof voor muzikanten”, aldus Erik. “Zij meten bijvoorbeeld op vijf frequenties over het hele spectrum. Bij muzikanten moet je veel fijnmaziger meten, omdat die nog wel eens hele scherpe, diepe dips hebben op specifieke frequentiegebieden. Dat is anders dan bij mensen die lawaaidoof zijn geworden door werken in de fabriek. Hun dips zijn minder scherp.” Die scherpe dips zijn overigens ‘gemene’ gehoorschade, juist voor muzikanten. “Je hoort bepaalde frequentiegebieden dan niet, waardoor je een klankkleur anders hoort dan hoe iemand het zonder gehoorschade hoort. Het lukt je dan niet meer om ‘je sound’ te maken. Dat is voor een muzikant heel vervelend. Bovendien kun je dit niet compenseren door de ‘slechte’ frequentiegebieden voor jezelf te versterken. Je hoort ze dan nog steeds niet en intussen gaat het geluid pijn doen. Ellende dus.” Als je de gehoorfunctie heel precies wilt meten, moet je een zogeheten OAE-test ondergaan (oto-audio emissie meting).

Tinnitus

Een heel vervelende vorm van gehoorschade is tinnitus. Wellicht is de meest beruchte vorm van tinnitus de constante aanwezigheid van een fluittoon in je oor. “Ik hoor van mijn klanten ook wel andere vormen van tinnitus”, merkt Erik op. “Zoals het constant horen van gekraak of geritsel, een waterval, een douche of een lopende kraan.” De wetenschap is het er nog steeds niet helemaal over eens wat nu de precieze oorzaak is van tinnitus. “Maar men neigt ernaar om het te vergelijken met de zogeheten fantoompijn. Die treedt op bij sommige mensen die een ledemaat missen, maar daarin nog steeds pijn of jeuk voelen. Vroeger dacht men dat dit door vergroeide zenuwen kwam, maar inmiddels weten we dat het in de hersenen zit. En zo zit het waarschijnlijk ook met tinnitus.” Er zijn verschillende drama’s bekend van tinnitus. Zo kent Erik de Belgische professor Bart Vink, die zich hierin heeft gespecialiseerd, maar zich daarmee een moeilijk leven op de hals heeft gehaald. “Hij had een vrouwelijke patiënt (geen muzikante overigens), die in ieder oor een fluittoon had, die bovendien ten opzichte van elkaar vals waren. De vrouw werd er helemaal gek van. In overleg met Bart Vink besloot ze om de beide oorzenuwen te laten doorsnijden. Dan zou ze helemaal doof worden, maar dat verkoos ze boven de tinnitus. Het werd een drama. Na de operatie was de vrouw doof, maar ze hoorde nog steeds de fluittoon. Enkele weken daarna pleegde ze zelfmoord.” Overigens komt er wel steeds beter zicht op de mogelijkheden tot (gedeeltelijke) genezing van tinnitus, mede door de overeenkomsten met fantoompijn.

Geluidsrust

Zonder gehoorbescherming spelen in een band levert vrijwel altijd blijvende gehoorschade op. Stel, je kiest ervoor om zonder gehoorbescherming muziek te maken. Wat kun je dan doen om blijvende gehoorschade (zoveel mogelijk) te voorkomen? “Gun jezelf tussen de optredens en repetities door zoveel mogelijk geluidsrust”, adviseert Erik. “Speel je zonder gehoorbeschermers? Doe ze dan in ieder geval wel tijdens de pauze in, want pauzemuziek kan hard zijn en bovendien heb je het rumoer van het publiek. Of zoek de stilte van de kleedkamer op. Luister thuis en in de auto niet naar harde muziek, maar zet het zachtjes. Oefen thuis ook op een laag volume. Zoek daarin de discipline op, want geluid op hoog volume is verslavend en het dwingt je om de volumeknop steeds hoger te draaien.” Ook tijdens repetities hoeft het niet altijd versterkt te gaan, aldus Erik. “Stel, je zoekt een driestemmig koortje uit. Dat hoeft echt niet via de microfoons.”

Klassiek versus pop

Wie lopen een groter risico op blijvende gehoorschade: popmuzikanten of klassieke musici? Wellicht dat het antwoord je verrast. Uit onderzoek is gebleken dat klassieke musici meer risico lopen. Waarom? In de popmuziek gaat het wel hard, maar popmuzikanten treden doorgaans minder op dan klassieke musici en krijgen dus meer ‘geluidsrust’. Onderschat niet hoe hard het in de klassieke muziek gaat. Bovendien is het thuis oefenen voor popmusici doorgaans minder belastend. Dat doen ze vaak op een laag geluidsniveau, zeker als je rekening moet houden met je buren. Je zet gewoon de versterker laag of uit. Maar een trompet of viool kun je niet zachter zetten. En die leveren een flink volume. Daar komt nog eens bij dat klassieke musici doorgaans vijf à zes uur per dag moeten oefenen.

Hard is hard

Het is nog wel eens in het nieuws: op dancefestivals gaat het veel te hard. ‘Ja, maar het geluid is zo goed, dat je er geen gehoorschade aan overhoudt’, zeggen dan de gerenommeerde DJ’s. “Onzin”, stelt Erik. “Hard is hard. Een decibel is een decibel, ongeacht de kwaliteit van het geluid. Sterker nog, goede geluidskwaliteit heeft eigenlijk meer risico in zich dan mindere geluidskwaliteit. Met oudere apparatuur gaat het geluid vervormen zodra het te hard gaat voor de versterker of luidspreker. Bovendien ervaar je vervormd geluid als harder dan niet-vervormd geluid. Dat is dus een soort natuurlijke bescherming. De geluidsapparatuur van nu kan heel hard, zonder vervorming. Je ervaart het daardoor als minder hard. Maar schijn bedriegt, want decibels zijn decibels. Dat is de keerzijde van geluidsapparatuur die steeds beter wordt.”

Met dank aan Erik Kempka, eigenaar van In-Ear Systems.

Zie ook

» Gehoorbescherming
» In-ear-systemen
» Noise cancelling-koptelefoons
» Noise cancelling in-ears

» Koptelefoons en gehoorschade – De feiten
» Gehoorbescherming voor kinderen
» Wat is een noise cancelling-koptelefoon?
» Loudness War: hoe hard is hard genoeg?

Koptelefoons en gehoorschade – De feiten Boeking regelen bij een poppodium – Do’s en don’ts Er staat ‘Proposition 65’ op mijn muziekinstrument – Moet ik me zorgen maken? Gehoorbescherming voor kinderen Mixen met koptelefoon – (On)verstandig? Draadloze koptelefoons – Zijn we nu echt de draad kwijt?